Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Χρυσοσκαλίτισσης Κισσάμου

Η Ιερά Μονή της Χρυσοσκαλίτισσας είναι ένα ορθόδοξο μοναστήρι του 17ου αιώνα, χτισμένο στο νοτιοδυτικό άκρο του δήμου Κισσάμου και σε υψόμετρο 35 μέτρων, με θέα στο Λιβυκό πέλαγος. Είναι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα και στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η χρονική αφετηρία του ιερού προσκυνήματος της Θεοτόκου της Χρυσοσκαλίτισσας είναι απροσδιόριστη και, κατά την παράδοση, συμπίπτει με την εύρεση της εικόνας της Κοίμησης της Θεοτόκου στην κόγχη ενός βράχου. Αναφέρεται ότι τη βρήκε ένας γεωργός της περιοχής,ο οποίος έβλεπε σαν όραμαμια φλόγα καντηλιού τις νύχτες σε εκείνο το σημείο, στο οποίο πιθανολογείται ότι κάποιοι την έκρυψαν κατά την περίοδο της εικονομαχίας, δηλαδή το διάστημα 726-842 μ.Χ.

Πριν την ανέγερση του ιερού ναού, ήταν χτισμένος σε σπηλαιώδη βράχο ένας άλλος ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στου οποίου τη σκεπή υπήρχε ως συνέχεια ένας δεύτερος ναός της Αγίας Τριάδος. Όταν αποφασίστηκε να χτιστεί εκ νέου εκκλησία, παρατηρήθηκε ότι η εικόνα, παρά την αφαίρεσή της από την κόγχη, μυστηριωδώς επέστρεφε σε αυτήν. Αυτό ερμηνεύτηκε ως βούληση της Παναγίας να χτιστεί ο ναός σε εκείνο το σημείο κι έτσι έγινε. Λέγεται ότι ονομάζεται Χρυσοσκαλίτισσα επειδή το τελευταίο (98ο) σκαλοπάτι της ανάβασής της ήταν χρυσό αλλά πλέον δε σώζεται, καθώς πουλήθηκε στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας για να εξασφαλιστούν τα χρήματα που αντιστοιχούσαν στο ποσό των βαρύτατων φόρων που είχε επιβάλει ο Σουλτάνος.

Την Κυριακή του Πάσχα το 1824, έπειτα από τη σφαγή των γυναικόπαιδων στο Ελαφονήσι, ως αντίποινα για την ελληνική επανάσταση, οι Τούρκοι κατέστρεφαν όλες τις εκκλησίες που βρέθηκαν στο πέρασμά τους. Μία από αυτές ήταν και η Χρυσοσκαλίτισσα αλλά σύμφωνα με την παράδοση, δεν μπόρεσαν να τη βλάψουν, παρόλο που ήταν έρημη, διότι ένα σμήνος μελισσών, το οποίο φώλιαζε στην κόγχη όπου βρίσκεται το εικονοστάσι, τους εμπόδισε. Έπειτα από αυτό, κατοικήθηκε για λίγα χρόνια από το μοναχό Ιωαννίκιο από τα Κύθηρα, έως ότου απεβίωσε. Το 1855, πρώτα ο Μανασσής Καραγιαννάκης από τα Σφακιά και έπειτα ο Εμμανουήλ Καλιτσουνάκης από το χωριό Τζιτζιφιά, ο οποίος μετονομάστηκε σε Μελέτιος μετά τη χειροτόνησή του, εγκαταστάθηκαν στο ναό και ξεκίνησαν με προσωπική εργασία αλλά και συνδρομές από πιστούς της περιοχής να βελτιώνουν σταδιακά την εικόνα του.

Από το Μάιο έως τον Αύγουστο του 1894 περατώθηκε η ανέγερση του κτηρίου που βλέπει κάποιος σήμερα, με τα εγκαίνιά του να πραγματοποιούνται ανήμερα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου. Αρκετοί στρατιώτες, αγωνιστές, σύμμαχοι της ελληνικής επανάστασης βρήκαν ενίοτε καταφύγιο εδώ έως το 1943 όταν την κατέλαβαν οι Γερμανοί, διώχνοντας τους μοναχούς. Τότε ήταν το διάστημα που υπήρχαν συνεχόμενα πυροβολισμοί από αγγλικά αεροπλάνα, σημάδια των οποίων είναι εμφανή ακόμη και σήμερα σε μια εικόνα που βρίσκεται χαμηλά στο τέμπλο του ναού.